Tussen grofweg 1580 en 1750 zijn er van steden in Nederland heel veel mooie stadskaarten gemaakt. Eerst als houtsnede en later als gravure. Door deze techniek en de verbeterde systematiek van landmeting, kon men getrouwe plattegronden maken.
Een opvallend kenmerk op deze stadskaarten is dat de gebouwen vanuit een vogelperspectief in een driedimensionale weergave zijn getekend waardoor het realiteitsgehalte van de plattegronden nog groter werd.
Harlingen kent een opmerkelijk begin. De eerste bebouwing ontstond rond op een terp die iets oostelijker lag en werd Almenum genoemd. Op de terp werd ook een kerk gebouwd. In het eerste kwart van de 13de eeuw ontstond er ook bebouwing met een haven bij de zeedijk. Door de visserij en de overzeese handel groeide de nederzetting aan ze uit tot een kleine stad met een vestinggracht er omheen, terwijl het naastgelegen terpdorp met kerk buiten de vestinggracht bleef en niet verder groeide.
De eerste betrouwbare weergave van Harlingen op kaart is gemaakt door Jacob van Deventer in 1565. Harlingen is dan nog steeds een kleine stad ter hoogte waar de Zuiderzee overgaat in de Waddenzee (zie afbeelding 1).
In 1565 breidt de stad voor het eerst uit in noordelijke richting, zodat de Noorderhaven een binnenhaven wordt.
In 1579 volgt een tweede uitbreiding naar het oosten, mede door de toevloed van gevluchte Vlaamse doopsgezinden uit het roomse zuiden. De Tachtig Jarige Oorlog is dan al 10 jaar aan de gang.
Door deze uitbreiding ligt de kerk van het terpdorpje Almenum nu ook binnen de stadsveste. De handelsvaart naar de landen om Noord- en Oostzee neemt toe en in 1598 wordt de stad weer uitgebreid, nu in zuidelijke richting.
Harlingen is aan het begin van de 17de eeuw 5 keer groter dan ten tijde van Van Deventer en heeft een voor die tijd moderne vestinggordel rond de stad met 7 bastions en een brede gracht. Mede dankzij het 12-jarig bestand (1609-1621) profiteert Harlingen verder van de handel over zee en behoort met Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen en Rotterdam tot de vijf belangrijke havens in de Republiek. Hoe Harlingen met de volledige vestingcontour er in 1649 uitzag is nu heel goed te zien op de digitaal ingekleurde stadskaart (zie afbeelding 2).
Harlingen kent in de 17de eeuw veel nijverheid. Er zijn scheepswerven, lijnbanen, bierbrouwerijen, zout- en zeepziederijen, bleekvelden, scheepswerven, kalkovens, graan- en zaagmolens die allemaal op de ingekleurde stadskaart terug te vinden zijn. Vooral voor de inwoners van Harlingen is deze full colour stadskaart een nieuwe kennismaking met hun historische stad.
De in zee uitstekende toegang tot de haven van Harlingen is versterkt met een netwerk van lange strekdammen van keien die zijn ‘ingepakt met zware houten palen en schotten. Zij fungeren als golfbrekers net zoals de rijen zware houten palen die in een pijlvorm zijn gepositioneerd. Het zijn indrukwekkend veel houten palen die in de zeebodem zijn geslagen. Ik vermoed dat hier een heel bos voor opgeofferd is.
De historische stadskaarten zijn ook te bestellen. Kijk op de website voor meer informatie.
