Een reis door de geschiedenis – Maandelijkse verhalen ter voorbereiding op de 80-jarige herdenking van de bevrijding in 2025.
Tekst Joop van der Heide
Oorlogstijd in Harlingen – Deel 1: Eerste Wereldoorlog (1914-1918)
Hoewel de Eerste Wereldoorlog voor veel Nederlanders een onbekende periode is, heeft deze oorlog grote invloed gehad op neutraal Nederland en Friesland. Vele Friese mannen werden gemobiliseerd en waren jarenlang van huis. Tegelijkertijd stroomden Belgische en Franse vluchtelingen het land in, in Gaasterland en Leeuwarden werden interneringskampen voor buitenlandse militairen opgezet. De dagelijkse levensbehoeften kwamen op de bon en armoede heerste in veel gezinnen. Honderden zeemijnen spoelden aan op de kusten van de Noord- en Waddenzee, waarbij vissers omkwamen door mijnontploffingen.
Het Interbellum in Harlingen
De periode tussen de twee wereldoorlogen, van 1918 tot 1939, raakte ook Harlingen. Vooral de eerste jaren tot 1929 waren gekarakteriseerd door armoede. De gevolgen van de vernietigende loopgravenoorlog in België en Frankrijk en de vredesonderhandelingen van 1919 na de nederlaag van Duitsland, hadden een grote impact op Nederland en dus ook op Harlingen. De situatie verbeterde tijdelijk rond 1919 met de start van de bouw van de Afsluitdijk. De economische crisis in de rest van Europa werd in Harlingen uitgesteld tot na 1933, toen de dijk gereed was.
Opkomst en Achteruitgang
In het boek Bevrijding van Harlingen (Fokke Drost, uitgegeven door het Centraal Comité 1945), wordt beschreven hoe de stoommachine, vliegtuigen en de inpoldering van de Zuiderzee de wereld veranderden. Harlingen werd een belangrijk knooppunt door de bouw van de Afsluitdijk en de aanleg van de E10, die van Portugal naar Noord-Denemarken loopt en later de A31, wat Harlingen binnen een uur van Amsterdam bracht. Deze ontwikkelingen waren niet onopgemerkt door de Duitsers, die het strategische belang van de Afsluitdijk en Harlingen voor de verbindingen naar de randstad zagen. Dit zou aan het einde van de oorlog blijken.
10 mei 1940: Oorlog en Tirannie
De Tweede Wereldoorlog had grote invloed op de Harlinger samenleving. Al in de beginfase van de oorlog was de haven van Harlingen regelmatig het doelwit van Engelse bommenwerpers. In 1941 vernietigde een zware Engelse bom de Schritsen, waarbij 13 mensen omkwamen en enorme schade werd aangericht aan de Michaelschool, de synagoge en de RK-kerk. De synagoge stond aan de Raamstraat (zie foto). Vóór de oorlog had Harlingen een bloeiende Joodse gemeenschap die op haar hoogtepunt in 1873 369 leden telde. Tijdens de oorlog werden 44 Joodse Harlingers gedeporteerd naar vernietigingskampen zoals Auschwitz en Sobibor. Slechts een handvol Joodse inwoners overleefden de oorlog. In de eerste fase van de bezetting werden direct strenge maatregelen getroffen: kranten werden gecensureerd, vakbonden en politieke partijen kwamen onder controle van de NSB en iedereen moest een persoonsbewijs bij zich dragen. Fotoatelier Hommema in Harlingen maakte advertenties om mensen op tijd hun foto voor de persoonsbewijzen te laten maken. Onderduikers werden door het verzet geholpen met vervalste persoonsbewijzen. De zogenaamde spertijd werd ingesteld, van middernacht tot 4 uur ’s ochtends mocht niemand op straat zijn. Joodse Harlingers moesten zich registreren, een Davidster dragen en hun vrijheden werden verder beperkt. In de havenmond werden twee kranen afgezakt om de toegang te blokkeren (zie foto).
5 november 1941: Engelse bom vernietigt RK-Jongensschool
Meer dan 500 huizen werden beschadigd en 13 mensen kwamen om het leven door een Engelse bom die per ongeluk op de Schritsen viel. De Michaelschool, de Sint-Michaelkerk en de synagoge liepen zware schade op. De katholieke gemeenschap moest uitwijken naar de “Roomse Hemel,” De Lichtboei op de Rommelhaven, waar het katholieke verenigingsgebouw was gevestigd.
Kriegsmarine en Fliegerhorst
De Duitsers realiseerden zich al snel dat het kleine vliegveld in Leeuwarden meer potentieel had dan voor sportvliegtuigen. Ze gebruikten puin van het bombardement op Rotterdam om landingsbanen aan te leggen voor de Fliegerhorst, een militaire luchtbasis. Friezen werden gedwongen mee te werken aan de aanleg van de luchtbasis, waarbij 7000 mannen uit de provincie werden ingezet. Het puin werd per boot naar Leeuwarden vervoerd. Ironisch genoeg is dit puin nu de basis voor een van de belangrijkste militaire luchthavens van Noordwest-Europa. Harlingen kreeg te maken met de Duitse oorlogsmarine, maar opmerkelijk genoeg bleef het historische huizenbezit grotendeels gespaard.
