Door: René Attema
Mist, Siberische vrieskou, sneeuwstormen en ijzige poolwinden tarten gedurende de lange winters de bewoners van de eilandengroep Sachalin en de Koerilen in de verre oostelijke uithoek van Rusland. Op zoek naar goud, nieuwe handelsgebieden en een noordelijke doorgang naar Europa zette namens de Verenigde Oostindische Compagnie de van Harlingen afkomstige commandeur Marten Gerritsz Fries in 1643 als eerste Europeaan voet aan wal op Sachalin en bezocht hij verschillende eilanden van de Koerilen. De verslechterende weersomstandigheden dreven hem terug.
Fries was aanleiding voor de internationaal bekende Russische fotograaf Oleg Klimov (1964) Harlingen te bezoeken en in 2020 benaderde hij mij voor zijn project; een fotoboek en een reizende tentoonstelling in Rusland en Nederland. In 2018 had ik namelijk een boek geschreven over de ontdekkingsreis van de Harlinger. Mijn tekstuele bijdrage aan zijn fotoboek betreft het verhaal van Fries. De boek- en projecttitel ‘Calamity Islands’ zegt alles. Het slaat niet alleen op de rampzalige gebeurtenissen die de eilandengroep in de loop van de geschiedenis is overkomen, maar net zo goed ook op het Coronavirus en de verschrikkelijke situatie in de Oekraïne die noodgedwongen tot aanpassingen en vertragingen van het project hebben geleid.
Onlangs verscheen dan toch het boek en nog steeds is Oleg Klimov van plan rond te gaan reizen met zijn foto’s en ook Friesland en Harlingen daarbij aan te doen voor een tentoonstelling. Het blijft lastig, want kortgeleden probeerde hij tevergeefs op twee verschillende plaatsen in Litouwen de grens over te steken met zijn boeken. Het werd steeds geweigerd, omdat het boek ‘westerse propaganda’ zou zijn. Calamity Islands is momenteel daarom alleen in Nederland verkrijgbaar. Een tentoonstelling in Rusland zit er dus voorlopig ook niet in.
Oleg voelt en ziet de ellende, corruptie en het menselijk leed en worstelen om zich heen. Dat weet hij perfect vast te leggen in zijn werk. Ook in zijn nieuwste boek. Zijn handelsmerk zijn louter zwartwit-beelden, hetgeen zijn eigen gevoel en het drama uitstekend weerspiegelen. Zijn foto’s raken je. De gezichten op de foto’s spreken boekdelen. Een lichtpunt in deze tragiek blijft zijn inspirerende hoop, hetgeen onder meer tot uiting komt in zijn creatief vermogen de barricades omver te werpen op het pad van zijn indrukwekkend project.
De grauwheid, ruwheid en de gedeprimeerdheid van veel foto’s, die overigens niet alleen maar van Oleg zijn, reflecteert de historie en huidige omstandigheden op de eilandengroep. Ooit behorend tot het Chinese keizerrijk, de VOC liet ze links liggen, gekoloniseerd door Japan en Rusland, sinds 1945 volledig Russisch en als Niemandsland beschouwd door Japan. Gestolen van de oorspronkelijke bewoners, de Ainu, Oroken en Nivchen. Lange tijd werden ze als tweederangs burgers gezien. Rusland gebruikte Sachalin in de negentiende eeuw als strafkolonie. Niemand snapte dat een der grootste schrijvers in de literatuurgeschiedenis, de Rus Anton Tsjechov (1860-1904), in 1890 naar het verdorven Sachalin reisde om de afschuwelijke leefomstandigheden van de gevangenen te bestuderen. Hij schreef er een meesterlijk boek over; ‘De reis naar Sachalin’. De Nederlanders (Shell) kwamen terug, maar alleen vanwege de lucratieve olie en gas. Fries vond het goud niet, maar de Russen in de eenentwintigste eeuw wel. Net als haar ‘ontdekker’ is de eilandengroep over het algemeen in de vergetelheid geraakt. Symbolisch staat een spookstad op een van de eilanden van de Koerilen te vechten tegen de grilligheden van de natuur, maar ook van de mens.
Hoe kan het leven met zo’n goddelijk natuurlijk landschap zo ellendig worden, vraagt Oleg zich af. En hoe kan Australië, dat overigens in 1606 voor het eerst werd opgemerkt door een Nederlander, zich zo modern hebben ontwikkeld in tegenstelling tot Sachalin? Oleg gaat in zijn boek op zoek naar de antwoorden. Hij woonde en werkte een paar jaar in de archipel. Schrijver en professor Donald Rayfield uit Londen verhaalt over het waarom en hoe Anton Tsjechov zich naar Sachalin begaf. Hubert Smeets, journalist voor het NRC Handelsblad en historicus, schrijft over de nadelen van een imperium en gaat in op de huidige situatie in de Oekraïne. Als medewerker van ‘Raam op Rusland’, dat als missie heeft feiten en fictie tussen Rusland en het Westen te scheiden, is hij de afgelopen periode vaak te zien en te horen in de media. Bovendien is hij als vriend van Oleg bij meerdere projecten van hem betrokken.
Oleg Klimov runt momenteel een hotel in Kaliningrad. Hij werkte lange tijd als fotojournalist voor Nederlandse, Europese en Amerikaanse kranten en liep als oorlogsfotograaf daarbij een trauma op. Tegenwoordig werkt hij als freelance-fotograaf, maakt hij fotoboeken en verzorgt hij tentoonstellingen. En altijd is hij letterlijk en figuurlijk op zoek naar de randen van Rusland. ‘Erfenis van een Wereldrijk; ondergang van de Sovjet-Unie-opkomst van Rusland’ was eerder een succesvol project van hem. Op de website calamityislands.com staat diverse informatie en kan het boek ook besteld worden. Uitgaande van de titel zullen de eilanden nog jaren een speelbal blijven van invloedrijke en machtige lieden en onderhevig blijven aan onverwachte gebeurtenissen die onheil voortbrengen. Het zal de eeuwige visser met zijn stoïcijnse blik en verweerd uiterlijk deinend op de donkere koude zee zuidelijk van Sachalin wellicht weinig uitmaken, vermoed ik. Achter hem is nog net zichtbaar de oude verlaten en vervallen Aniva vuurtoren. Overgeleverd aan de natuur. Het licht is gedoofd. Vergane glorie uit een vervlogen tijd. De visser heeft andere zorgen.
René Attema
Harlingen